Ruimten om te exploreren: Heterotopia van William Forsythe

door Gerald Siegmund

Als het publiek de zaal binnenkomt, ziet het een zee van tafels. Dit beeld is bijna een vast gegeven geworden in William Forsythes recente stukken. Sommige staan rechtop, zoals grafstenen op een begraafplaats. Uit spleten in de opstelling duiken onverwacht uit een ondoorgrondelijke onderwereld dansers op die wild beginnen te gesticuleren en maniakaal te lachen. Aan één kant van de scène herschikt een danser constant letters tot nonsenswoorden, terwijl anderen gewoon over de tafels lopen, even halt houden wanneer ze elkaar ontmoeten, om dan weer hun eigen weg te gaan. Hun volledige aandacht is bij wat ze doen. Steeds opnieuw verkennen ze nieuwe posities van waaruit ze bewegen. Ze ontdekken nieuwe mogelijkheden om zich te verplaatsen binnen het terrein, dat hen vasthoudt als raderen in een machine. Ergens staat ook een schaal met een microfoon. Een danser neemt hem vast en spreekt. Het geluid dat in de orkestbak ontstaat, wordt doorgestuurd naar een tweede ruimte die door een dik gordijn van de eerste is gescheiden. Los van hun bron krijgen de geluiden in de donkere achterkamer iets spookachtigs. Het is op deze plek dat de dansers luisteren en proberen het geluid op te vangen om er zo vreemde, kronkelige duetten op te dansen. Ergens staat een piano, die nauwelijks bespeeld wordt. Het is eerder een waarschuwing, een signaal, een verwijzing naar de balletlessen die hier ooit werden gegeven. Het publiek kan vrij rondlopen, gaan zitten of naar een andere kamer gaan.

Met Heterotopia verwijst William Forsythe naar Michel Foucaults befaamde essay Des espaces autres. Het essay was op zijn beurt gebaseerd op twee radioprogramma’s uit 1966, die de filosoof herwerkte tot een lezing. Foucault gaf deze lezing voor het eerst in 1967, maar de tekst zou pas gepubliceerd worden eind 1984, het jaar waarin hij overleed. In zijn essay maakt Foucault het onderscheid tussen utopieën, die geen echte plaats hebben, en heterotopieën, reële plaatsten binnen elke maatschappij. ‘In waarschijnlijk elke cultuur of beschaving zijn er reële plaatsen te vinden – effectieve plaatsen ontstaan tijdens het ontstaansproces van de maatschappij – die fungeren als een soort tegen-plaatsen, een soort effectief verwezenlijkte utopieën waarin de reële plaatsen, alle andere reële plaatsen die binnen elke cultuur te vinden zijn, tegelijk vertegenwoordigd zijn, geloochend en omgedraaid worden.’ Denk maar aan begraafplaatsen, hospitalen, heiligdommen of belangrijke plekken in een subcultuur. Deze staan in relatie tot alle andere plaatsen van de maatschappij om ze te vertegenwoordigen, te contesteren en om te buigen naar hun eigen manier van functioneren. Voor Foucault is theater zo’n tegen-plaats. Het bezit het vermogen om tegelijk, of achter elkaar, verschillende plaatsen op de scène voor te stellen. Zoals een bibliotheek snijdt het doorheen de tijd en kan het verschillende tijdperken tegelijk oproepen. Als elk theaterstuk dat kan, wat doet dan een stuk dat zichzelf expliciet Heterotopia noemt? Ik zou zeggen dat de voorstelling van Forsythe de heterotopie is van conventionele theater- en dansvoorstellingen: het is de ruimte waar de gebruikelijke principes van sociale interactie, en de manier waarop ze in een theatercontext worden voorgesteld, in twijfel worden getrokken en worden onderzocht.

Net als Human Writes in 2005 en The Defenders in 2007, werd Heterotopia in 2006 ingestudeerd en gecreëerd in het Schiffbau Theatre in Zürich in Zwitserland, een immense open ruimte die ooit dienst deed als scheepswerf. Het stuk werd nadien opgevoerd in het Festspielhaus in Dresden-Hellerau, op het Montpellier Dance Festival en in de Bockenheimer Depot in Frankfurt am Main. Vanaf zijn Decreation in 2003, dat gebaseerd was op een opera van de Canadese schrijfster Anne Carson, onderzocht William Forsythe het verband tussen klank en beweging. Ook Heterotopia begon met het observeren van de manier waarop beweging door het lichaam evolueert om de stembanden op gang te brengen. Bepaalde lichaamshoudingen, hoe verwrongen of verdraaid ook, resulteren in een bepaald geluid omdat ze het directe resultaat zijn van een prikkel op het lichaam. Als je een letter van op de tafels in je mond zou nemen, welk soort geluid zou je dan kunnen maken? Op die manier worden beweging en vormen vertaald in geluiden die een akoestische ruimte openen. Dit is niet de ruimte die je ziet, maar een ‘andere ruimte’.

Schapen blaten, geiten mekkeren, vogels tsjilpen, bijen gonzen, melodieën moduleren. De componist Thom Willems heeft een aantal geluiden elektronisch herwerkt en extra lagen van muzikale elementen toegevoegd aan de live partituur. Als je je ogen sluit, kun je je inbeelden dat je op een vredige zomerdag in het gras ligt op het platteland. Sommige dansers spreken vreemde idiomen die getrouw de intonatiepatronen van Russisch of Spaans reproduceren. Hoewel het klinkt als Russisch of Spaans, zijn het in feite artificiële constructies. En toch heb je het gevoel dat je het sterk gearticuleerde koeterwaals van de dansers kan verstaan.

Wie zich baseert op Foucaults definitie, vindt in de installatie van William Forsythe overal heterotopieën. Akoestische en visuele ruimten worden opgesplitst, gescheiden en vermenigvuldigd. De meest evidente heterotopie bestaat uit twee aanpalende ruimten: de drukke witte voorkamer en de rustige donkere achterkamer. De eerste produceert geluid, de tweede vangt het op. De voorkamer is op zich nog eens verdeeld in een zichtbare helft boven de tafels, en een labyrintische ruimte onder de tafels, die voor het publiek onzichtbaar is. De akoestische ruimte van de voorkamer wordt ook die van de achterkamer, waar ze samen met de dansers en de kamer zelf een volledig nieuwe ruimte creëert. De lichaamsvormen van de dansers worden vertaald in klank die hun lichamen verandert in heterotopieën waarin mensen dieren worden. Lichamen nemen onvermijdelijk ruimte in. Daarom zijn het ook lichamen. Hoewel het lichaam uiterst plaatsgebonden is, heeft het de kracht om, zoals Foucault zegt, zichzelf als gewichtloos of vormeloos voor te stellen. Het heeft het vermogen om zijn grenzen te overstijgen en zichzelf als iemand anders te verbeelden en zo een andere vorm aan te nemen. Kortom, het menselijk lichaam is een plaats voor heterotopieën.

Heterotopia gaat over de mogelijkheid tot menselijke communicatie. In de reeks heterotopische vertalingen van de ene ruimte in de andere gaat alle betekenis verloren. We blijven stuurloos achter in een zee van schijnbaar toevallige acties en geluiden die vreemd genoeg de indruk geven coherent te zijn. Maar de rauwheid van de klank en actie wekt ook affecten op die overgaan van lichaam tot lichaam. De rauwe klanken vertalen de emotionele ruimte van de dansers in de emotionele toestand van de toeschouwers. Terwijl gevoelens uiterst subjectief zijn en in al hun taaiheid tot het eigen ik behoren, kunnen affecten communiceren. Zij zijn wél dialogisch. Terwijl traditionele theater- en dansvoorstellingen deze affecten in verhalen, karakters, of betekenisvolle associaties samenbrengen, isoleert Heterotopia ze net om ze te kunnen onderzoeken. Daarom is deze voorstelling een onderzoek naar communicatie beneden het communicatieniveau, en toont ze het vermogen van taal, klank en beweging om ruimte voor interactie te creëren, nog vóór die eigenlijk plaatsvindt. Ze functioneert als een gebaar dat mogelijkheden opent, zonder zich vast te pinnen op betekenis of waarheid. Het geeft het publiek ruimten om te exploreren.