Cabaret Crusades: een verhaal in het land van de Santons

Hoe kunnen vruchtbare ontmoetingen tussen kunstenaars en sociale actoren ontstaan? Hoe kunnen burgers helemaal in een cultureel project worden betrokken?

De omstandigheden waarin de film van Wael Shawky ontstond, getuigen van een experiment dat nu in Frankrijk loopt in de aanloop naar Marseille-Provence 2013, de volgende Culturele hoofdstad van Europa.

Cabaret Crusades: The Path to Cairo is een artistieke creatie die meer dan tweehonderd mensen samengebracht heeft van wie de meesten vrijwilligers zijn: santonmakers en professionele keramisten uit het Pays d’Aubagne et de l’Etoile, studenten keramiek, film, audiovisuele techniek, stagiairs en technici hebben hun savoir-faire en enthousiasme samengebracht om bij te dragen aan het welslagen van een gemeenschappelijk œuvre. Dit bijzondere en voor de deelnemers ontroerende avontuur vindt plaats in het kader van het programma van de Ateliers de l’EuroMéditerrannée dat opgestart werd door de organisatie Marseille-Provence 2013. De Ateliers bieden kunstenaars creatieve residenties aan op plaatsen die niet bestemd zijn voor artistieke creatie. Sinds 2008 werden meer dan vijftig artistieke teams uit verschillende domeinen bij het programma betrokken die bruggen slaan tussen de culturele en de sociale actoren.

De geboorte van het project

Wanneer we Wael Shawky in 2011 ontmoeten, lijkt hij een vrij precies idee te hebben over zijn project: het tweede luik van zijn marionettenanimatiefilm draaien waarvan het scenario gebaseerd is op het werk van de Frans-Libanese auteur Amin Maalouf, De kruistochten door de ogen van de Arabieren, dat de lezer een omgekeerde maar essentiële blik biedt op een veeleer miskende periode van onze geschiedenis, toen niet-geestelijke mannen en vrouwen uit de christelijke wereld, geleid door ridders en meegesleept in een zoektocht naar avontuur en roem, het zich vanaf de elfde eeuw in het hoofd hadden gehaald om het Heilige land te heroveren, gehoor gevend aan het bevel van de paus, "God wil het".

Het eerste luik werd gerealiseerd in de Cittadellarte van Michelangelo Pistoletto. Die grote kunstenaar van de Arte povera heeft een oude, achttiende-eeuwse manufactuur in het Noord-Italiaanse Biella helemaal gerestaureerd. Het is een werkplaats buiten categorie die kunstenaars de mogelijkheid biedt om in het kader van innoverende uitwisselingen met bedrijven uit de regio in optimale onderzoeks- en creatieomstandigheden te werken. Wael Shawky heeft in die visionaire ruimte een honderdtal 150 jaar oude marionetten gevonden: hij heeft ze gekleed en gemanipuleerd, verschillende decors gebouwd en zijn werk afgerond met het draaien van de film.

Het tweede luik had tot stand moeten komen tijdens het eerste trimester van 2011 in Egypte en had moeten worden voorgesteld op het Kunstenfestivaldesarts in 2011. De Arabische Lente heeft er anders over beslist. De populaire en politieke omwentelingen hebben Wael Shawky gedwongen om zijn werk op te geven. Zijn teleurstelling was tastbaar en bijna schuldbeladen: een artistiek project dat niet opgewassen was tegen een revolutie! Ondanks het bestaan van het MASS, de productie- en opleidingsplek in Alexandrië die Wael Shawky oprichtte, was het een tijd van rebellie en van de verovering van de vrijheid; exit het tweede luik, dus.

Het proces

De uitdaging bestond er dus in om rond Wael Shawky het ideale kader te scheppen en zo het project – dat nog twee andere luiken had – op korte termijn tot een goed einde te brengen. Nipt een jaar om een productie op poten te zetten waaraan alles nog moest worden gedaan: poppen, scenario, scenografie, het draaien... en de film voorstellen op het Kunstenfestivaldesarts 2012.

Het project Marseille-Provence 2013 strekt zich uit over een territorium van 4.600 km², en verenigt 75 gemeenten rond Marseille, waaronder de stad Aubagne en het Pays d’Aubagne die een ambachtelijke kennis uit de Arabische periode herbergen rond keramiek en klei. Uit die knowhow is het vervaardigen van santons ontstaan, figuren van enkele centimeters groot die in de christelijke traditie folkloristische en bijbelse personages voorstellen die rond Kerstmis thuis en in kerken tentoongesteld worden.

We spreken af dat de creatie in de maand oktober van 2011 moet starten. Er resten ons nog slechts enkele maanden tussen april en juli 2011, om de verschillende partners rond het project te verzamelen. De ADEF-Ecole de la céramique d’Aubagne-Provence wordt benaderd voor de realisatie van de prototypes van de verschillende personages. Daarna ontmoeten we de vertegenwoordigers van de keramiekambachtslui (santonmakers en keramisten) in Aubagne die erg getroffen zijn door de economische crisis. Sommige van de al helemaal door hun moeizame dagelijkse arbeid opgeslorpte professionals (van wie het merendeel tien tot vijftien uur per dag werkt) zien niet hoe ze tijd moeten vrijmaken om het werk van een kunstenaar te begeleiden. Verschillende vergaderingen, discussies en de niet aflatende steun van enkele overtuigde santonmakers en keramisten, verkozenen en coördinatoren van de MP2013-projecten in het Pays d’Aubagne et de l’Etoile zorgen ervoor dat we vooruitkomen. Dankzij de steun van het Institut de la Marionette van Charleville-Mézières krijgen we een expertise in de kunst van het fabriceren en het manipuleren van marionetten aangereikt. De scenografie wordt ook ter plaatse gerealiseerd in samenwerking met het Atelier libre de l’École supérieure d’Art et de Design Marseille-Méditerranée: verschillende decors samengesteld uit poppenhuisjes met Perzische motieven, oorlogstaferelen, marktscènes.

Gelukkig is er in Aubagne ook het SATIS, een audiovisuele opleidingsafdeling van de Université de Provence. Op een vijftigtal studenten van het SATIS wordt een beroep gedaan voor de verschillende etappes van het project: decoupage, draaien, montage, post-productie en boventiteling. Na drie maanden en 110 keramieken marionetten, 120 santonpersonages, en twee maanden naaien van honderden kostuums begint het draaien eindelijk in de maand februari, voor een periode van drie weken. De kapel van de Zwarte Broeders Penitenten wordt de set en de Ateliers Thérèse Neveu het basiskamp van een ploeg die aan het eind van het traject uit meer dan 200 leden bestaat.

Santons uit de christelijke kribbe. Een kapel. Tradities. Ambachtelijke knowhow. Kruistochten. Het Heilige land. Allemaal krachtige symbolen die tijdens het hele creatieproces aanwezig zijn. De creatie Cabaret Crusades: The Path to Cairo bundelt op een buitengewone manier de omkering van de blik, het heen-en-weer gaan tussen een gedeeld verleden en heden, zijdelingse gedachten en kruisingen van culturen.

Het project van Wael Shawky heeft een vaste vorm aangenomen en heeft de spanningen, de misverstanden en de verschillen achter zich gelaten. Een kristallisatie van de wens tot die buitengewone en toevallige ontmoeting, van de wens om de eigen angsten en de eigen kennis te overtreffen, in de overtuiging deel te nemen aan een ongewoon avontuur, in alle eenvoud.

Sandrina Martins
Maart 2012
(vertaald door Joris Vermeir)