Meanderend als water

‘Dromen zijn een fundamenteel onderdeel van de Centraal-Aziatische ziel, ze vormen een brug naar verleden en toekomst, en ze bevatten een sleutel die toegang geeft tot wie we zijn en waar we heen gaan. Dat is de reden dat ik me in mijn werk bezighoud met het herscheppen van dromen met behulp van geluid, het reproduceren van het gefluister waarin mijn grootmoeders herinneringen en misschien wel die van alle vrouwen besloten liggen’. Saodat Ismailova.

Exact halverwege Stains of Oxus (2016-2019) verschijnt een houten brug in beeld. Het water beweegt traag, heel traag, alsof er sporen in het water worden getrokken, steeds met een andere snelheid. Ze bewegen horizontaal, dan verticaal alsof ze aan een bron ontspruiten, vervolgens op alle drie de schermen allerlei kanten op, en tenslotte nog eens horizontaal, nu zonder verwijzingen naar het landschap, volledig abstract. Op de achtergrond horen we verschillende stemmen door elkaar, en muziek.

Stains of Oxus is een installatie van drie schermen, die steeds op een andere manier wordt gepresenteerd, afhankelijk van de ruimte waarin de installatie zich bevindt. Voor het Kunstenfestivaldesarts is Stains of Oxus opnieuw gemonteerd en een film geworden.

Het oeuvre van Saodat Ismailova is een nauw samenhangend geheel. Dromen, herinneringen, rites, talen, slaap, lethargie en de dood ballen samen en lossen zich dan op, op het ritme van een mysterieuze, collectieve ademtocht, en komen steeds terug in films, installaties en voorstellingen. Bij haar exposities worden de schermen op zo’n manier opgesteld dat ze een tijdelijk, aangenaam toevluchtsoord vormen, waar toeschouwers de ruimte met elkaar delen en sprake is van een prettige, maar onontkoombare fysieke nabijheid.

De brugscènes uit Stains of Oxus zouden best wel eens het staartje kunnen zijn van het lange spoor dat Zukhra (2013) trekt, Saodat Ismailova’s eerste werk dat niet voor de bioscoopzaal bedoeld was. We zien een frontale opname van een meisje dat op een bed ligt te slapen. Tegen het einde verschijnen op de muur achter haar beelden die amper te ontcijferen zijn en die langzaam in elkaar overgaan, als foto’s en geesten uit vroeger tijden. Ziehier het verband: het stromende water in de rivier uit Stains of Oxus is de muur waarop herinneringen, of dromen wellicht, in elkaar vervloeien. Elkaar je dromen vertellen in de rivier is een jeugdherinnering van Saodat Ismailova en een traditie in Centraal-Azië. Het parcours dat de rivier de Amu-Darya/Oxus aflegt, dat zich dwars door gebieden en landen slingert die ooit één waren, heeft ongetwijfeld de verbeeldingswereld van een heel volk gevormd.

Zowel Zukhra als Stains of Oxus is een soort privécollectie van de kunstenares: een denkbeeldige reis door de slaap van een meisje, waarbij we geen idee hebben van het tijdsverloop (Slaapt ze? Het licht verandert constant, is ze gehypnotiseerd of verzonken in lethargie?) en een reis langs een rivier, die de kunstenares echt heeft gemaakt, van de bronnen tot de monding, een reis langs de rites uit het dagelijks leven en door de verbeeldingswereld van een volk. In de dialoog tussen de twee werken, een interieur dat toegang geeft tot het verleden en een via een parcours voorbijtrekkend landschap, valt de zorgvuldige omgang met het geluid op, dat in beide een subtiele, maar fundamentele rol speelt. Zukhra is een bonte verzameling van klanken, volwassen stemmen, een meisjesstem, radioprogramma’s, blaffende honden, krassende kraaien en aangrijpende uitspraken (een mannenstem declameert: ‘Lenin is nooit in Turkestan geweest; hij kende onze talen niet, onze tradities, onze gewoontes, hij heeft onze lucht nooit gezien, onze liederen nooit gehoord …’). De muziek – subtiel, maar altijd aanwezig – neemt nu eens in volume toe en dan weer af, als de soundtrack onder een horrorfilm, en zwelt aan tegen het einde, wanneer het lichaam van de hoofdpersoon verdwijnt en plaatsmaakt voor een donkere lucht, zwak verlicht door een eenzame ster. De geluidsmontage is zo ongebruikelijk en eigen, dat daarin de belangrijkste vraag van het werk opgesloten ligt: waar vindt hetgeen zich afspeelt in de tijd, hetgeen we kunnen omschrijven als ‘de film’ eigenlijk plaats? ‘In’ het liggende meisje? Achter haar op de muur? Buiten het vertrek – in een stad, in een bepaald gebied? Is het al voorbij of gebeurt het nu?

En ook de rivier de Oxus is een lang, liggend lichaam: de geluiden en de levens die de rivier doorwaden – een visser, een herder, een meisje, een slapende man, een tijger – klinken oud maar ook hedendaags, waardoor het werk evenzeer een ongewoon document is als een compositie. Saodat Ismailova probeert de geschiedenis, de talen, de werelden van Centraal-Azië te doorgronden, en maakt werk waaruit om duistere redenen en ongeacht de beelden die te zien zijn, nooit een solist naar voren komt, maar als het ware een koor.

Met het bijzondere portret in een kamer en het slechts ogenschijnlijk vreedzame landschap dat Saodat Ismailova creëert, lijkt ze in wezen te suggereren dat toeschouwer zijn noodzakelijker-wijs betekent deel uit maken van een organisme, een geheel. Een film vertonen is geen mechanische handeling maar een vorm van kennisgeving. En iedere handeling, die alleen maar meerstemmig en gemeenschappelijk kan zijn, logenstraft de lethargie.

Andrea Lissoni