horizon

“Eerst dacht ik: spanning. [...] Het probleem van mijn beeldhouwwerk is spanning”.
Tomie Ohtake

Beeldend kunstenares Tomie Ohtake werd in 1913 geboren in Kyoto en verhuisde op jonge leeftijd naar São Paulo in Brazilië. Deze stad staat erom bekend de grootste Japanse gemeenschap buiten Japan te huisvesten. Ze woonde er tot haar dood in 2015.

Aangemoedigd door de Japanse kunstenaar Keiya Sugano begon Ohtake te schilderen op haar veertigste. Door de jaren heen creëerde ze een omvangrijk oeuvre dat gekenmerkt wordt door een vastberaden en constante zoektocht naar synthese. Deze komt tot stand via de spaarzaamheid van eenvoudige vormen die worden gebroken in verfijnde en beknopte composities, of via de balans tussen het vrije gebruik van abstracte vormen en gestuele impulsen enerzijds, en de zorgzame verwerking van deze elementen anderzijds. Ohtake’s werk situeert zich op de kruising tussen intentie en actie, rationaliteit en sensualiteit, binnen een matrix geïmpregneerd met aspecten uit de westerse schilderkunst die verwijzen naar de Japanse traditie.

Tomie Ohtake startte haar carrière met het schilderen van huiselijke objecten en landschappen die ze vanuit haar raam zag, waarna ze loskwam van de expliciete figuratieve kunst. Naast grafisch werk en schilderijen maakte ze ook beeldhouwwerken. Haar driedimensionale werken materialiseren de vrije gebaren en lijnen die ze ook gebruikt in haar abstracte schilderwerken. Met eenvoud en luchtigheid suggereren haar sculpturen flexibiliteit en vrijheid, en nodigen ze uit om de leegte eromheen waar te nemen.

*

Beatriz Sano en Eduardo Fukushima zijn Braziliaanse choreografen van Japanse afkomst. Doorheen hun carrière bestudeerden ze Japanse en Chinese lichaamspraktijken. Ohtake, Sano en Fukushima zijn kunstenaars uit verschillende generaties, maar ze zijn ook tijdgenoten binnen hun eigen tijd: ze delen de ervaring niet tot één plek te behoren. Elke streek van Tomie’s penseel en elk gebaar van Sano en Fukushima’s bewegingen gaat in tegen stabiliteit of vaste vormen. Zowel de artistieke werken in als de sfeer van Tomie Ohtake’s thuisstudio vormden de creatieve voedingsbodem voor het maken van horizon.

De uitdaging om een stuk gebaseerd op Tomie Ohtake’s oeuvre te creëren, vroeg een specifieke aanpak van de choreografen/dansers Beatriz Sano en Eduardo Fukushima, die doorgaans improvisatie als drijvende kracht van hun creatieve proces gebruiken. Het duo dompelde zich onder in de thuisstudio van Ohtake, in haar werk, en in de rijkdom aan analytische en kritische teksten. Dit bracht hen ertoe vormen te gaan benaderen als muziekpartituren: niet-figuratieve arrangementen vrij van voorafbepaalde emotionele lading, markeringen van ritme met de specificiteit van imperfecte lijnen die cirkels en curves vormen.

Sano en Fukushima raakten vooral gefascineerd door de deconstructie van evenwicht in Ohtake’s sculpturen, voortkomend uit de precieze gebaren waarmee imperfecte vormen worden gecreëerd die niettemin kunnen schommelen of rechtop blijven staan. Instabiliteit wordt bereikt door de krommingen die Ohtake maakt in rigide materialen zoals staal, waarbij de vervorming en verdraaiing van de lijn van de werken ook de omgeving destabiliseren.

Geïnspireerd door de vormen, tekeningen en materialiteit van Ohtake’s schilderijen en beeldhouwwerken ontwikkelden Sano en Fukushima een choreografische partituur die geraffineerd aandacht besteedt aan de cyclische en onvrijwillige bewegingen die in het lichaam achterblijven na herhaling. “Twee die tegelijk één zijn, tegenovergestelde krachten in dezelfde vorm, zoals een magneet,” in de woorden van de choreografen.

De choreografie werd op hetzelfde moment gecomponeerd als de muziek, een drumstuk geschreven en live gespeeld door Chico Leibholz. Samen ontwikkelden Sano, Fukushima en Leibholz topografieën tussen klank en dans waarin percussiegeluiden nagalmen en zo de bewegingen in de tijd en op de muren accentueren. De kostuums, ontworpen door Rita Comparato (voor het merk IRRITA), weer - spiegelen haar voorafgaand onderzoek naar prints, kleuren, modellering en snitten die de bewegingen van het lichaam benadrukken. Ze suggereren andere mogelijke contouren en laten de lucht, ruimte en grond vervagen.

De choreografie wordt bijna volledig horizontaal op de grond uitgevoerd. De ademhaling speelt een belangrijke rol, alsook het versterken van het elementaire evenwichtsgevoel van het lichaam en de ruimtelijke gevolgen hiervan. De vorming en vervorming van lijnen en ruimtes onderstrepen een voortdurende, constante en onafgebroken hartslag. De golvende kwaliteit van de bewegingen herinnert aan Ohtake’s buisvormige beeldhouwwerken, gedraaide vormen van kneedbare geometrie. Sommige sculpturen reageren op aanraking, slingerend tussen zwaartekracht en vorminstabiliteit.

Er wordt gespeeld met de perceptie van materialen. Wat licht lijkt is eigenlijk heel zwaar en wat zacht lijkt is eigenlijk gemaakt van ijzer. Het zijn sculpturale kenmerken die de bewegingen van dit dansduet beïnvloeden.

Ohtake’s kunstwerken zijn terug te vinden in belangrijke musea over de hele wereld maar met horizon presenteert WIELS haar werk voor het eerst in Brussel, in een dynamische relatie met het choreografisch werk. Geluid en beweging creëren een intiem contact tussen de golvende en inerte lijnen van de sculpturen enerzijds, en een fascinatie voor levende en bewegende lichamen anderzijds.

• Beatriz Sano, Júlia Rocha, Eduardo Fukushima, Isabel Ramos Monteiro, São Paulo, april 2024